قوله تعالى: «بسْم الله الرحْمن الرحیم». بسم الله احسن الاسماء، رب الورى و الارض و السماء، مسخر الظلمة و الضیاء، مالک الاموات و الاحیاء، الواحد الفرد بلا اکفاء، الدائم الباقى بلا فناء. نام خداوندى که محدثات و مکونات نمودگار فطرت او، جهانیان و جهانداران پرورده نعمت او، گردنهاى گردنکشان در کمند جلال و قهر او، دلهاى دوستان و آشنایان در روضه جمال و لطف او، مسبحان عالم علوى بر درگاه عزت در حجب هیبت، کمر بسته و گوش بفرمان او، اگر جن است و اگر انس محکوم تکلیف و مقهور تصریف او، در آسمان سلطان او، در زمین برهان او، پاکست و بزرگوار و بىعیب، خداوندى که این همه صنع از او جمله قطرهایست از دریاى کبریاء و عظمت او، فسبحانه من عزیز ضلت العقول فى بحار عظمته، و حارت الالباب دون ادراک عزته و کلت الالسن عن استیفاء مدح جلاله، و وصف جماله. دیدههاى عقول در ادراک جلال او خیره، آبهاى روى متعززان در آب جمال او تیره، فهمهاى خداوندان فطنت در بحار عظمت او غریق، زبانهاى اهل فصاحت از استیفاء مدح جلال و وصف جمال او کلیل، در هر گوشه هزاران جریح است و قتیل. اى عز تو همه عزیزان را نعت دل کشیده، اى جلال تو همه جلالها را داغ صغر بر نهاده، اى کمال تو همه کمالها را رقم نقصان برزده، اى الهیت تو همه عالم را طراز بندگى بر کشیده، اى ارادت و مشیت و قضاى تو از آلایش افهام و اوهام خلق پاک، اى صفات و نعوت قدم تو از ادراک هواجس و خواطر و ضمایر آب و گل منزه، اى همه عالم جانها بر من یزید عشق نهاده و جز حسرت و حیرت سود ناکرده، همه عالم را ببوى و گفت و گوى خشنود کرده، و جرعهاى از جام عزت به کس ناداده:
اى گشته اسیر در بلاى تو
آن کس که زند دم ولاى تو
عشاق جهان همه شده واله
در عالم عز و کبریاى تو
بر قصه عاشقان خود بر زن
توقیع نعم و گرنه لاى تو
«بسم الله» الباء بقاء الله رب العالمین. السین سلام الله على المومنین. المیم محبة الله بعباده التائبین و المتطهرین. باء اشارتست ببقاء الله تعالى، خداوند جهان و جهانیان، و دارنده همگان، یقول الله تعالى: «و یبْقى وجْه ربک»، سین اشارتست بسلام الله بر دوستان و نواختن ایشان در دو جهان، یقول الله تعالى: «تحیتهمْ یوْم یلْقوْنه سلام». میم اشارتست بمحبت خداوند مهربان، که بلطف خود مهر و محبت خود داد ببندگان، یقول الله تعالى: «إن الله یحب التوابین و یحب الْمتطهرین». اینست شگرف کارى، و بزرگ حالى، که قاصد بمقصود رسد، و عابد بمعبود، و طالب بمطلوب، و محب بمحبوب، نسیم وصال از مهب اقبال دمیده، و دوست بدوست رسیده، طغراى عزت بر منشور دولت کشیده، گوى انتظار بپاى میدان ابد انداخته، علم قبول و وصول بر افراخته، رسول مقصود بدر آمده، روزگار فراق بسر آمده، سلام و کلام حق بىواسطه و ترجمان، ببنده ضعیف پیوسته: «سلام قوْلا منْ رب رحیم» قوله تعالى: «کهیعص»، سماع هذى الحروف شراب یسقیه الحق قلوب اولیائه، فاذا شربوا طربوا، و اذا طربوا طلبوا، و اذا طلبوا طاروا، و اذا طاروا و صلوا، اذا و صلوا اتصلوا، فعقولهم مستغرقة فى لطفه، و قلوبهم مستهلکة فى کشفه، سماع حروف مقطعات در مفتتح سور و آیات، شرابى است در قدح فرح ریخته، در کاس استیناس کرده، جلال احدیت بنعت صمدیت دوستان خود را داده، چون دوستان حق در بوستان لطف این شراب انس از جام قدس بیاشامند در طرب آیند، چون در طرب آیند، در طلب آیند، قفس کون بشکنند، به پر عشق بر افق غیب پرواز کنند، تا بکعبه وصل رسند، چون رسیدند، در خود برسیدند، عقلهاشان مستغرق لطف گشته، دلهاشان مستهلک کشف شده، نسیم ازلیت از جانب قربت دمیده خود را گم کرده و او را یافته.
پیر طریقت گفت روزگارى او را مىجستم، خود را مىیافتم، اکنون خود را میجویم او را مىیابم، اى حجت را یاد، و انس را یادگار. چون حاضرى این جستن بچه کار، الهى یافته میجویم، با دیدهور میگویم، که دارم چه جویم، که مىبینم چه گویم، شیفته این جست و جویم، گرفتار این گفت و گویم، اى پیش از هر روز، و جدا از هر کس، مرا در این سور هزار مطرب نه بس.
«کهیعص» ثنائى است که حق جل جلاله بر خود میکند، باین حروف اسماء و صفات خود با یاد خلق میدهد، و خود را مىستاید، میگوید که: انا الکبیر، انا الکریم.
منم خداوند بزرگوار، جبار کردگار، نامدار رهى دار. کبیر اشارتست بجلال و کبریاء احدیت، کریم اشارتست بجمال و کرم صمدیت. عارفان در مکاشفه جلالاند، محبان در مشاهده جمالاند، چون بجلالش نظر کنى جگرها در میان خونست، چون بجمالش نظر کنى راحت دلهاى محزونست. آن یکى آتش عالم سوزست، این یکى نور جهان افروز است، آن یکى غارت دلهاست، این یکى راحت جانهاست.
پیر طریقت گفت نامش زاد رهى، سخن آئین زبان، خبر غارت دل، عیان راحت جان. بناء محبت که نهادند برین قاعده نهادند، اول خطر جان و آخر سرور جاودان، اول خروش و ناله و زارى، آخر سلوت و خلوت و شادى. باش اى جوانمرد تا این سیل بدریا رسد، و این بضاعت بخریا رسد، ابر بر گریان شود و گل قبول خندان شود، و از حضرت عزت ذو الجلال نداء کرامت آید که: عبادى بندگان من، رهیگان من، دوستان من، «یعینى ما تحمل المتحملون من اجلى» آن رنجها که بشما رسید من میدیدم، آن نالههاى شما را مىشنیدم، پیغامبر (ص) گفت: «تملأ الأبصار من النظر فى وجهه و یحدثهم کما یحدث الرجل جلیسه، ها انا الله الهادى منم
خداى راهنماى، دلگشاى حق آراى، منم که در روضه دل تو درخت هدایت و معرفت رویانیدم، منم که در مرغزار سینه تو نسیم طهارت و صفا وزانیدم، منم که خورشید سعادت از فلک ارادت تو تابان کردم، منم که راه دراز بر تو سهل و آسان کردم، منم که ترا در ازل پیش از تک و پوى عمل بنواختم، منم که بى تو کار تو بساختم، منم که دل تو براى خود از کونین پرداختم، قوله تعالى: «و ما کنا لنهْتدی لوْ لا أنْ هدانا الله».
خرقانى گوید: او در تو آویخته است نه تو در وى آویخته. فسطاط کرم زده، و بساط نعم گسترده، و ندا در داده که: «أجیبوا داعی الله». اى گدایان بمن آئید، نه بشما نیازى دارم، بلکه با شما رازى دارم.
آن عزیزى گوید: در بادیه مىشدم یکى دیدم بیک پا مىجست در غلبات وجد خویش.
گفتم تا کجا؟ گفت: «و لله على الناس حج الْبیْت». گفتم ترا چه جاى حج است، تو معذورى. گفت: «و حملْناهمْ فی الْبر و الْبحْر». گفتم همانا سوداش رنجه مىدارد. چون بمکه رسیدم او را دیدم پیش از من رسیده. گفتم چگونه رسیدى پیش از من؟ گفت: ندانستهاى که تو آمدى بتکلف کسبى، و من آمدم بجذبات غیبى. کسبى بغیبى هرگز کى رسد. یا بقول ربیع انس معنى آنست که: «یا من یجیر و لا یجار علیه» اى خداوندى که بر همه زینهار دارى و کس بر تو زینهار ندارد، از همه برهانى و کس از تو نرهاند، همه در امان تواند و تو در امان کس نه، همه مقهورند و تو قهار، همه مجبورند و تو جبار، همه کرده و تو کردگار عز جارک و جل ثناوک و لا اله غیرک.
«عین» میگوید «انا العزیز و انا العلى» منم تاونده با هر کاونده، بهیچ هست نماننده، بصفات خود پاینده، بزرگوارى برتر از هر چه خوردنشان داد، و پاک از هر چه پنداشت بآن افتاد. فرد فى وصفه تضل الافکار، وتر عن ذاته تکل الأبصار، ما من شیء الا و فیه آثار، تشهد بانه العزیز الجبار، پایندهاى بى زوال، فردى بىیار، داننده هر چه در ضمایر و اسرار، گرداننده چرخ دوار، خالق اللیل و النهار، قهار و قوى و عزیز و جبار.
«صاد» میگوید، «انا الصادق انا المصور» منم خداى راست گوى، راست حکم، راست کار، نگارنده رویها، آراینده نیکوئیها. یقول الله تعالى: «و صورکمْ فأحْسن صورکمْ» صد هزار بدایع و عجایب و صنایع در کون و کاینات از کتم عدم در عالم وجود آورد و در حق هیچ موجود این خطاب نکرد و هیچ آفریده را این تشریف نداد که: «فأحْسن صورکمْ»
مگر این مشتى خاک را، تا بدانى که خاکیان نواختگان لطفند، بر کشیدگان عطفند، نرگس روضه جودند، سرو باغ وجودند، حقه در حکمتند، نور حدقه عالم قدرتند، نور حدیقه فطرتند، ایشان مخلوق بىنظیر، او خالق بىنظیر، خود را گفت: «أحْسن الْخالقین». ایشان را گفت: «فی أحْسن تقْویم».
پیر طریقت گفت: الهى بعنایت ازلى تخم هدایت کاشتى، برسالت انبیا آب دادى، بمعونت و توفیق پروردى، بنظر خود ببر آوردى، خداوندا سزد که اکنون سموم قهر از آن باز دارى، و کشته عنایت ازلى را برعایت ابدى مدد کنى.
«ذکْر رحْمت ربک عبْده زکریا» اینت نثار رحمت خداوند بر بنده خویش، اینت غایت لطف و کمال و کرم که نمود بمهربانى خویش، رحمتى که گمان بوى راه نبرد، لطفى که اندیشه در وى نرسد، رحمتى عطائى بفضل الهى، بعنایت ربانى، نه بعبادت و کسب بندگى، هر چند بنده بمعصیت میکوشد، او جل جلاله بستر خود مىپوشد و از فضیحت مىکوشد، و نعمت خود بر وى میریزد. اینست که آن پیر طریقت گفته: اصبحت و فى من نعم الله ما لا احصیه من کثرة ما اعصیه، فلا ادرى على ما ذا اشکره، على جمیل ما یسر او على قبیح ما ستر.
در خبر است که پیش رسول (ص) این آیت بر خواندند: «قلْ یا عبادی الذین أسْرفوا على أنْفسهمْ لا تقْنطوا منْ رحْمة الله إن الله یغْفر الذنوب جمیعا». رسول (ص) گفت: «بلى و لا یبالى» ثم قال: «لعن الله المنفرین ثلاثا»
یعنى الذین یقنطون الناس من رحمة الله.
آوردهاند که زاهدى در روزگار گذشته در صومعهاى صد سال عبادت کرد پس هوى بر وى غلبه کرد. معصیتى بر وى برفت و پس از آن پشیمان شد، خواست که بسرورد خود بمحراب عبادت باز شود، چون قدم در محراب نهاد، شیطان بیامد و او را گفت: اى مرد شرم ندارى؟ که چنان کار کردى؟ و اکنون بحضرت جلال حق مىآیى؟ خواست که او را از حق نومید گرداند تا نومیدى زیادت گناهان وى باشد، در آن حالت ندایى شنید که: «عبدى انت لى و انا لک قل للفضولى ما لک».
قوله: «إذْ نادى ربه نداء خفیا». نشان اجابت دعا ثباتست بر دعا، چون بر دعا ثبات کردى اگر از اجابت که نصیب تست محروم مانى، بعبادت که حق الله تعالى است مشرف گردى، و این قدم وراى آن قدم است، و این مقام مه از آن مقام.
پیغامبر (ص) گفت: «الدعاء هو العبادة».
و بدان که در دعا اضطرار باید، که حق تعالى میگوید: «أمنْ یجیب الْمضْطر إذا دعاه». استغاثت باید که میگوید: «إذْ تسْتغیثون ربکمْ». تضرع باید که مىگوید: «ادْعوا ربکمْ تضرعا و خفْیة». رغبت و رهبت باید که مىگوید: «و یدْعوننا رغبا و رهبا». پیوسته باید نه گسسته که میگوید: «یدْعون ربهمْ بالْغداة و الْعشی». اخلاص باید که میگوید: «فادْعوه مخْلصین له الدین». و در خبر است: «ان الله لا یستجیب دعاء من قلب لاه».
لقمه حلال باید که گفت: «و ملبسه حرام و مطعمه حرام فانى یستجاب له».
بنده چون شرایط دعا بجاى آرد، مرغ قفصى است که رب العالمین آواز وى دوست دارد. عادت خلق چنانست که مرغى بگیرند و او را قفسى سازند و آب و علف معد دارند، تا آن مرغ بوقت سحر ببانگ آید، همچنین رب العزة عابدان و عارفان را در وجود آورد و دنیا قفص ایشان ساخت و منافع و مصالح ایشان در دنیا مهیا کرد و کارهاشان راست کرد، آن گه در محکم تنزیل گفت: «و بالْأسْحار همْ یسْتغْفرون». بنده بعجز خود در وقت سحر مىزارد، و میخروشد و حق بلطف خود میشنود و مىنیوشد.
قوله: «قال رب إنی وهن الْعظْم منی و اشْتعل الرأْس شیْبا». از روى اشارت بر ذوق جوانمردان طریقت، این کلمات دعوى پختگى است که از نهاد زکریا بیامد، جلال عزت احدیت آن نقد دعوى وى بر محک بلازد، تا سر معنى در آن دعوى پدید آید، آن بلاها که از قوم خود دید سبب این بود. زکریا چون بلا روى بوى نهاد پناه وا درخت داد، چنان که در قصه است، غیرت درگاه عزت در رسید، ریشه طیلسان وى بیرون بماند، نشانى شد تا قوم وى بدانستند که درخت پناهگاه وى شد. بسرش ندا آمد یا زکریا اکنون که پشت وا درخت دادى و پناه با وى بردى، نگر که چه بلا بر تو گماریم، اره بر نهادند و او را با درخت بدو نیم کردند. تا عالمیان بدانند که هر آن کس که پناه وا غیر حق برد، اژدهاى غیرت حق دمار از جان وى برآرد. اى مسلمانان در راه آئید تا حسرت آدم بینید، نوحه نوح شنوید، بى کامى خلیل بینید، مصیبت یعقوب بینید، چاه و زندان یوسف بینید، اره بر فرق زکریا و تیغ بر گردن یحیى بینید، جگر سوخته و دل کباب گشته محمد عربى (ص) بینید، زخمهاى بدان سختى و عشقهاى بدان تیزى.
گر زهر دهى بنوش بردارم
بى راى خودم من از براى تو
جز جان و دل و جگر نمىبینم
در گردش چرخ آسیاى تو
قوله: «إنی خفْت الْموالی منْ ورائی» تا آخر ورد قصه زکریا است که از حق سبحانه و تعالى فرزند خواست، و حق تعالى دعاء وى اجابت کرد و او را فرزندى داد، شایسته، پسندیده، هنرى، به روز، پیغامبر، نام او یحیى. پیغامبر (ص) در حق وى گفته: «لا ینبغى لاحد ان یکون خیرا من یحیى بن زکریا». قیل یا رسول الله و من این؟
قال: الم تسمعوا کیف وصفه الله فى القرآن: «یا یحْیى خذ الْکتاب بقوة و آتیْناه الْحکْم صبیا».
آن گه پیغامبر (ص) سیرت و زهد وى حکایت کرد، گفت: در مسجد بیت المقدس شد، احبار و رهبان را دید، پشمینها پوشیده و کلاههاى صوف بر سر نهاده و خویشتن را بر ستونهاى مسجد بسته، باین ریاضت و مجاهدت خداى را عبادت مىکردند، یحیى چون ایشان را دید، بخانه باز گشت مادر را گفت: براى من پشمینهاى ساز تا در پوشم و با احبار و رهبان در مسجد خداى را عبادت کنم. مادر گفت تا نخست از پیغامبر خدا زکریا بپرسم و از وى دستورى خواهم. آن گه چون حال و قصه یحیى با زکریا گفت، زکریا یحیى را خواند و گفت: یا بنی ما یدعوک الى هذا و انت صبى صغیر؟ این چه آرزو است که ترا خاسته است و تو کودکى نارسیده، روزگار ریاضت و مجاهدت در نیافتهاى. یحیى گفت: اى پدر بکودکى من چه بسته است، مرگ چون آید بسن از من کمتر گیرد و سکرات و عقبات مرگ بیند، زکریا چون این سخن از وى بشنید مادرش را گفت: کلاه پشمینه که میخواهد راست کن که رواست. یحیى بسان زاهدان پشمینه در پوشید و کلاه بر سر نهاد و بمسجد رفت و با احبار در عبادت شد. چندان ریاضت و مجاهدت بر خود نهاد که تن وى نحیف گشت و ضعیف و نزار، و از بس که بگریست پوست از روى وى برفت و بر رخسار وى مغاکها پدید آمد. زکریا چون او را بر آن صفت دید دلتنگ شد بگریست، گفت: اى پسر، من ترا از حق تعالى بدعا خواستم تا چشمم بتو روشن باشد و دل شاد و خرم، اکنون این همه رنج چیست که بر خود نهاده و درد دل من گشتهاى؟ یحیى گفت: اى پدر تو مرا بدین فرمودى. گفت کجا بدین فرمودم؟ یحیى گفت: الست القائل ان بین الجنة و النار لعقبة لا یجوزها الا البکاءون من خیفة الله. نه تو مىگویى عقبهایست میان بهشت و دوزخ، که جز گریندگان و زارندگان از بیم خداى تعالى آن عقبه باز نگذارند.
آن گه زکریا برخاست و رفت و مادر وى بیامد، پنبه پارهاى بر روى وى نهاد و اشک وى با خون آمیخته، در آن پنبه میگرفت و مىفشارد اشک و خون از آن پنبه مىچکید.
زکریا در آن نگریست دلش بسوخت، روى سوى آسمان کرد و گفت: «اللهم ان هذا ابنى و هذه دموع عینیه و انت ارحم الراحمین» بار خدایا بر این بیچاره ببخشاى که آرام و قرارش نیست و بروز و شب آسایش را بوى راه نیست، تویى بخشایندهتر همه بخشایندگان و مرهم نهنده بر درد و سوز خستگان. گفتهاند که خطاب آمد: اى زکریا! تو شفقت خویش دور دار که بر درگاه ما چنین نازک و نازنین نتوان بود. ناز و لذت دوستان ما جایى دگر خواهد بود، فردا در «مقْعد صدْق عنْد ملیک مقْتدر». و همان ساعت یحیى را وحى آمد که: «یا یحیى أ تبکی مما قد نحل من جسمک و عزتى و جلالى لو اطلعت على النار اطلاعة لتدرعت مدرعة من الحدید فضلا عن المنسوج». و گفتهاند مادر وى وى بوى خواهش کرد تا او را یک شب بخانه برد، یحیى مدرعهاى از موى بافته پوشیده بود، آن از وى بر کشید و مدرعهاى از صوف در وى پوشید. گفت: آخر این یکى نرمتر باشد، چه بود که یک امشب در این صوف بیاسایى. و عدسى پخته بود بخورد و از بهر دل مادر آن شب قیام شب بگذاشت و جنب فرا داد، در خواب نداء هیبت آمد که: یا یحیى اردت دارا خیرا من دارى و جوارا خیرا من جوارى. یحیى از خواب در آمد، گفت: «یا رب اقلنى عثرتى فو عزتک لا استظل بظل سوى بیت المقدس». فلبس مدرعة الشعر و وضع البرنس على رأسه و اتى بیت المقدس فجعل یعبد الله مع الاحبار حتى کان من امره ما کان.
و روى ان الله عز و جل اوحى الى یحیى بن زکریا: یا یحیى انى قضیت على نفسى ان لا یحبنى عبد من عبادى اعلم ذلک من نیته الا کنت سمعه الذى یسمع به، و بصره الذى یبصر به، و لسانه الذى یتکلم به، و قلبه الذى یعى به، و اذا کنت کذلک بغضت الیه الاشتغال باحد غیرى و ادمت فکره و اسهرت لیله و اظمأت نهاره و اطلع الیه فى کل یوم سبعین الف مرة، یتقرب منى و اتقرب منه، اسمع کلامه و احب تضرعه، فو عزتى و جلالى لا بعثنه یوم القیامة مبعثا یغبطه النبیون و المرسلون.
و روى ان عیسى و یحیى علیهما السلام یمشیان، فصدم یحیى امرأة، فقال عیسى: یا ابن خالتى لقد اصبت الیوم خطیئة ما ارى الله تعالى یغفرها لک ابدا. قال: و ما هى یا ابن خالتى؟ قال: امرأة صدمتها، قال: و الله ما شعرت بها. قال: سبحانک الله! بدنک معى فاین روحک؟ قال: معلق بالعرش و لو ان قلبى اطمأن الى جبرئیل لظننت انى ما عرفت الله تعالى طرفة عین قط.